Maximilian Steinberg (Vilnius, 1883) was de muzikale belofte van
zijn tijd: protegé van Rimski-Korsakov, concurrent van Stravinsky en
later docent van Sjostakovitsj. Op 15 november 1923 voltooide hij
een meesterlijk koorwerk waarvan hij wist dat het niet kon worden
uitgevoerd, omdat religieuze muziek net was verboden. Exact honderd
jaar later is het eindelijk zover: Musica Choralis organiseert de Nederlandse premiere van
Steinbergs Stille week.
Musica Choralis presenteert de Nederlandse première van Maximilian Steinbergs Stille Week: een magistraal concert voor koor, dat exact honderd jaar geleden werd voltooid, maar werd verboden en vergeten raakte.
Het concert opent met het adembenemende Diptychon van Valentin Silvestrov.
Programma
Valentin Silvestrov — Diptychon
Maximilian Steinberg — Stille Week
Dirigent Leenke de Lege
Als tiener was Leenke de Lege al gefascineerd door koordirectie, maar zang en Slavische talen werden haar eerste studies. Jarenlang zong ze bij Cappella Amsterdam, de Nederlandse Bachvereniging, het Kamerkoor Nieuwe Muziek en Collegium Vocale Gent, voordat ze besloot om van dirigeren haar hoofdvak te maken. In 2022 voltooide Leenke haar masterstudie aan de HKU met de Nederlandse première van Kastalski’s Requiem voor gevallen broeders, waar dit project, De verboden passie, in elk opzicht de opvolger van is.
Leenke is dirigent van het Nijmeegs Studentenkoor Alphons Diepenbrock, vocaal ensemble Capella Culemborg en binnenkort ook van Koor Surplus, "hèt koor voor de ambitieuze 50-plusser". Zij is tweede dirigent bij Het Andere Koor en het Wagenings Symfonie Orkest en treedt jaarlijks op als gastdirigent bij de Utrechtse Schola Davidica. Eerder dit jaar dirigeerde Leenke Bachs Matthäus-Passion, in een verkorte versie voor professionele solisten en orkestmusici en een amateurkoor dat voor een belangrijk deel bestaat uit mensen met dementie. Leenke wordt veel gevraagd als repetitor door het hele land en is artistiek leider van de Stichting Musica Choralis, waarmee ze na het succesvolle project rond Kastalski nu de Nederlandse première van Steinbergs Stille week presenteert.
Het koor
Voor dit project heeft Musica Choralis een koor van zo’n veertig zeer ervaren, deels professionele, zangers samengesteld. Velen kennen elkaar al uit koren zoals het NSK, het VU-Kamerkoor, Kamerkoor NEXT, Kamerkoor JIP, MUSA of Capella Culemborg, en er is zelfs een volledig ensemble vertegenwoordigd.
De Verboden Passie is een project van Stichting Musica Choralis. Het initiatief kwam van Bas Cornelissen: nadat hij Leenke het Requiem voor gevallen broeders had zien dirigeren, stelde hij voor om ook Steinbergs Stille week uit te voeren.
Musica Choralis maakt zulke bijzondere koorprojecten mogelijk en u kunt ons daarbij helpen door de stichting financieel te steunen.
Kaarten kosten €20 of €15
voor kinderen, studenten en minima (U-Pas, Stadspas en Meedoenregeling).
Reserveert u vier of meer kaarten, dan krijgt u een groepskorting.
Vrije toegang voor vluchtelingen.
Achtergrond
In deze foto uit 1908 zien we (van links naar rechts) Stravinsky,
Rimski-Korsakov, zijn dochter Nadja die later met Steinberg zou trouwen,
Steinberg zelf, en Yekaterina, de eerste vrouw van Stravinsky. Stravinsky en
Steinberg studeerden beiden bij Rimski-Korsakov, maar wat begon als een
vriendschap, eindigde in een bittere rivaliteit.
Publiek domein. De afbeelding is automatisch ingekleurd en vergroot.
Maximilian Steinberg
Maximilian Steinberg (1883–1946) groeide op in een joodse familie in Vilnius. Een studie biologie bracht hem in 1901 naar Sint Petersburg, waar hij al snel zijn weg vond naar het conservatorium en de muzikale zwaargewichten: Glazoenov, maar vooral Rimski-Korsakov (1844–1908). Steinberg werd zijn lieveling. “Wat voor een student ik nu toch in mijn klas heb!” riep hij ooit uit. “Zo getalenteerd, met een opmerkelijke smaak, een gevoel voor maat en pure stemvoering, een goed gehoor!” De lieveling werd Rimski-Korsakov’s protegé, schoonzoon en uiteindelijk zelfs zijn opvolger aan het conservatorium. In korte tijd kon Steinberg hierdoor tot grote hoogte klimmen: al snel werd zijn werk uitgegeven en op grote Russische podia uitgevoerd.
“Zo getalenteerd, met een opmerkelijke smaak, een gevoel voor maat en pure stemvoering, een goed gehoor!”
— Rimski-Korsakov over Steinberg
Deze eer viel een andere leerling van Rimski-Korsakov niet ten deel: Igor Stravinsky (1882–1971). Vóór Steinberg ten tonele verscheen, was hij de spil in de groep studenten van Rimski-Korsakov geweest. Sterker nog, sommigen vermoeden dat Stravinsky de geliefde van Rimski-Korsakov’s dochter Nadja was geweest—dezelfde Nadja die later met uitgerekend Steinberg zou trouwen. Voor Stravinsky veranderde de vriendschap met Steinberg in een zure rivaliteit. Vijftig jaar later vond hij het nog nodig om Steinberg te beschrijven als een “vluchtig, prijzen-winnend, voorpagina-type, in wiens ogen de verwaandheid altijd brandt, als een elektrische lamp bij daglicht” Misschien, oppert muziekwetenschapper Taruskin, dat deze jaloezie de motor van Stravinsky’s muzikale revolte was—en van zijn antisemitisme.
“vluchtig, prijzen-winnend, voorpagina-type, in wiens ogen de verwaandheid altijd brandt, als een elektrische lamp bij daglicht”
— Stravinsky over Steinberg
Achteraf lijkt Stravinsky’s jaloezie vooral onnodig: de enorme internationale bekendheid die hij na zijn vertrek uit Rusland verwierf, zou Steinberg nooit evenaren. Al reisde Steinberg ook na de Russische Revolutie naar West-Europa—in 1925 dirigeerde hij bijvoorbeeld zijn Derde Symfonie in het Concertgebouw—zijn werk werd er gemengd ontvangen. Terug in de Sovjet Unie moest hij zich schikken naar de grillen van zijn tijd, wat maakte dat hij als componist minder invloed had dan als docent. De rest van zijn leven bleef hij werkzaam aan het Conservatorium in Sint-Petersburg, waar componisten als Sjostakovitsj, Sjaporin en Oestvolskaja bij hem studeerden.
Na het overlijden van Rimski-Korsakov volgde Steinberg hem op als docent aan
het conservatorium van Sint-Petersburg. Hier zien we Steinberg met zijn
studenten in 1925, waaronder Sjostakovitsj helemaal links.
Maximilian Steinberg was vooral bekend om zijn kamer- en orkestmuziek toen hij in 1921 besloot aan zijn eerste en enige bekende geestelijke werk te beginnen: de Stille week. Een inspiratiebron was ongetwijfeld de Stille week (Op. 58) van Gretsjaninov, die in 1912 voor het eerst werd uitgevoerd. Net als zijn voorganger neemt Steinberg de luisteraar mee van de aankomst van Jezus in Jeruzalem, via het moment waarop hij wordt verraden en zijn lijden dat daarop volgt, tot aan de verrijzenis-wake op de vooravond van Paaszondag. Waar Gretsjaninov oude znamenni-gezangen vrij verwerkt in zijn muziek, vinden we ze bij Steinberg heel direct terug in zijn compositie.
“Vandaag heb ik vernomen dat alle geestelijke muziek verboden is ... Dat betekent dat er geen hoop is om de Stille Week te horen…”
— Steinberg
Het was een gewaagde zet om in 1921 aan een religieus werk te beginnen: Rusland was verwikkeld in een burgeroorlog en de kerk werd steeds harder onderdrukt. Kort na de voltooiing van de Stille Week, werd de uitvoering van geestelijke muziek zelfs verboden. Steinberg schreef in zijn dagboek: “Vandaag heb ik vernomen dat alle geestelijke muziek verboden is, met uitzondering van twee klassieke werken. Dat betekent dat er geen hoop is om de Stille Week te horen… Nieuwe waarden zijn nog niet gecreëerd, terwijl de oude worden vernederd.”
“Het werk is een schat. Hoe laat ook, Steinbergs moment is aangebroken.”
— The New York Times over Steinbergs Stille Week
Steinberg wilde zijn Stille Week niet in de vergetelheid zien raken. Toen hij als conservatoriumdocent in 1925 en 1927 naar West-Europa kon reizen, publiceerde hij het werk daarom in Parijs. De partituur bevat naast Kerkslavisch ook vertalingen in het Latijn en Engels, om zo uitvoeringen in het Westen te bevorderen. Maar tevergeefs: de eerste complete uitvoeringen zouden tot 2014 moeten wachten, toen Alexander Lingas het werk nieuw leven inblies.
Een kritische heruitgave volgde, net als maar liefst twee opnames: ook The Clarion Choir stortte zich onder leiding van Steven Fox op de Stille week. “Het werk is een schat,” concludeerde een recensent daarna in The New York Times. “Hoe laat ook, Steinbergs moment is aangebroken.”
Nadat religieuze muziek in de Sovjet Unie verboden was, liet Steinberg zijn Stille week in Parijs uitgeven, bij uitgeverij W. Bessel, die in 1918 al van Rusland naar Parijs was verhuisd. De partituur bevat naast Kerkslavisch ook vertalingen in het Latijn en Engels. Hij hoopte zo uitvoeringen van het werk in het Westen te bevorderen.
